Open access

W związku z Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 lipca 2015 roku (Dz. U. nr 944) do POLONu przekazywane są informacje o publikacjach autorstwa pracowników konkretnych jednostek. Wśród danych znajdują się także takie, które dotyczą sposobu udostępniania tekstów publikacji w wolnym dostępie (Open Access).

Publikowanie tekstów bez ograniczeń w Internecie (choć z zachowaniem wszelkich prawa autorskich) sprzyja wzrostowi cytowań i popularności autorów.

Więcej informacji o idei wolnego dostępu można znaleźć w opracowaniu Kierunki rozwoju otwartego dostępu do treści naukowych w Polsce.

Publikacje w wolnym dostępie charakteryzują się tym, że są dostępne bez ograniczeń w Internecie. Nie oznacza to, że osoby wykorzystujące teksty dostępne dla wszystkich w Internecie, mogą z nimi robić co chcą. Zasady na jakich tekst jest udostępniany z reguły określone są odpowiednimi umowami, które z autorami nawiązują redakcje czasopism, twórcy otwartych repozytoriów itd. Można także udostępniać takie teksty na stronach domowych poszczególnych autorów, na różnego rodzaju forach itd.

Teksty mogą być udostępniane już na poziomie pierwotnej publikacji (zatem takiej, w której najważniejszym elementem jest tekst a brak całego warsztatu informacyjnego np. przypisów, bibliografii naukowej (references), czy materiałów ilustracyjnych), jako wersja ostateczna (zatem wersja z wszystkimi wymienionymi wyżej elementami, pełna, gotowa do wydruku) czy ostateczna wersja opublikowana (wersja po zmianach zgłoszonych przez wydawcę, recenzentów, w formie edycyjnej właściwej dla danego wydawcy). Należy pamiętać, że ostateczna wersja opublikowana jest objęta, obok prawa autorskiego, również prawem majątkowym, należącym także do wydawcy (zależnie od podpisanej umowy miedzy wydawcą a autorem publikacji). Jeśli umowa taka jest umową wyłączną, wówczas autor nie może pozwolić na dysponowanie swoim utworem przez inne, niż wskazane w umowie, wydawnictwo. Zatem, przy zamieszczaniu tekstów w Internecie należy pamiętać, że ostateczna wersja opublikowana może (choć nie musi) być objęta dodatkowymi obostrzeniami, nie pozwalającymi autorowi na swobodne nią dysponowanie.

Autor może publikować swoje utwory w wolnym dostępie w Internecie bez konkretnych zasad. Może jednak także ograniczyć dostęp do swoich tekstów poprzez właściwe umowy. Jedną z najpopularniejszych umów jest Creative Commons. Umowy tego typu (podpisywane przez autora z wydawcą) zapewniają poszanowanie praw autorskich przy jednoczesnym zezwoleniu na pewne działania, pozwalające czytelnikowi na tworzenie utworów zależnych, z wykorzystaniem treści zawartych w pierwotnym tekście. Autor decydujący się na podpisanie umowy licencyjnej Creative Commons może wybrać jej konkretne zasady:

Logo warunku Uznanie AutrostwaUznanie Autorstwa (CC-BY) – Umowa taka pozwala kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru.
Logo warunku Użycie NiekomercyjneUznanie Autorstwa – Na Tych Samych Warunkach (CC-BY-SA) - wolno rozprowadzać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. Zatem, np. jeśli utwór „pierwotny” został udostępniony w całości w Internecie, bez żadnych ograniczeń, utwór powstały na jego podstawie również tak musi być udostępniony.
Logo warunku Na Tych Samych WarunkachUznanie Autorstwa – Użycie niekomercyjne (CC-BY-NC) – wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne jedynie do celów niekomercyjnych.
Logo warunku Bez utwaorów ZależnychUznanie Autorstwa – Bez utworów zależnych (CC-BY-ND) - wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci – tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone.

Są jeszcze licencje, które łączą powyższe, zatem:

  • Uznanie Autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach (CC-BY-NC-SA) – pozwala na kopiowanie, rozprowadzanie, przedstawianie i wykonywanie utworu oraz opracowanie na jego podstawie utworu zależnego na takich samych zasadach jak utwór „pierwotny” i jedynie dla celów niekomercyjnych
  • Uznanie Autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych (CC-BY-NC-ND) - pozwala na kopiowanie, rozprowadzanie, przedstawianie i wykonywanie utworu jedynie dla celów niekomercyjnych bez możliwości opracowania utwory zależnego.

Więcej informacji i teksty poszczególnych licencji można znaleźć na stronie Creative Commons Polska.

Dodatkowo, obok wymienionych wyżej umów Creative Commons, autor może podpisać z wydawcą inny typ (rodzaj) umowy. Autorzy AGH podpisują taką właśnie „inną” umowę np. publikując artykuły na łamach wydawanych w Uczelni czasopism naukowych, czy zamieszczając teksty w bibliotece cyfrowej ABC Kraków, przygotowanej i utrzymywanej w Bibliotece Głównej.

Najwięcej wątpliwości budzi konieczność podawania dat udostępnienia tekstów. Informacje takie właściwe są tylko dla publikacji udostępnianych poprzez otwarte czasopisma lub otwarte repozytoria. Wiele z nich stosuje zasadę udostępniania tekstów przed ich opublikowaniem (first on-line), w momencie opublikowania (zatem w chwili, kiedy publikacje zostają wzbogacone o wszystkie dane bibliograficzne – np. numer tomu, numery stron itd.) lub w jakiś czas po opublikowaniu (embargo). Konieczność podawania daty wraz z liczba miesięcy, które upłynęły od chwili opublikowania tekstu, a jego pojawienia się w wolnym dostępie dedykowana jest wyłącznie dla publikacji już udostępnionych w OA, a nie planowanych do udostępnienia w OA.

Jeśli będziecie mieli Państwo jakieś wątpliwości w interpretacji Rozporządzenia, proszę kontaktować się z pracownikami Biblioteki Głównej.

(Tekst oprac. Maria Garczyńska, Biblioteka Główna AGH)